Phan Huy Ích (Canh Ngọ 1750 – Nhâm Ngọ 1822)
Danh sĩ cuối đời Hậu Lê, làm việc dưới trướng chúa Trịnh. Ông cũng là một công thần của nhà Tây Sơn.
Phan Huy Ích sinh ra năm 1750 ở làng Thu Hoạch, huyện Thiên Lộc, trấn Nghệ An, nay là xã Thạch Châu, huyện Thạch Hà, tỉnh Hà Tĩnh; với tên hiệu là Dụ Am, cũng có tự là Chi Hòa, hiệu Đức Hiên.
Năm 1771, ông đỗ giải nguyên trường thi Nghệ An. Năm 1775, đỗ hội nguyên, ông được bổ làm Hàn lâm thừa chỉ, rồi làm Đốc đồng tỉnh Thanh Hóa, trông coi việc an ninh.
Năm 1777, làm Đốc đồng Thanh Hóa, sau về triều làm Thiêm sai tri hình ở phủ chúc Trịnh, thay Phạm Nguyễn Du. Từ sau năm 1780, ông chán ghét chúa Trịnh vua Lê, mấy lần cáo bệnh xin về hưu đều không được chấp nhận.
Năm 1788, Nguyễn Huệ ra Bắc, xuống chiếu cầu hiền. Phan Huy Ích cùng Ngô Thì Nhậm, Đoàn Nguyên Tuấn, Nguyễn Thế Lịch ra hợp tác với Tây Sơn. Phan Huy Ích được phong làm Tả thị lang Bộ Hộ.
Đầu năm Canh Tuất 1790, ông nhận lệnh vua Quang Trung cùng sứ bộ sang nhà Thanh, đi cùng có con trai vua Quang Trung là Nguyễn Quang Thùy, Ngô Văn Sở Đô đốc Nguyễn Duật..
Năm 1792, về nước, được thăng Thị trung ngự sử ở tòa Nội các. Cũng trong năm này, vua Quang Trung mất. Ông cố gắng giúp đỡ vua trẻ Quang Toản, nhưng không ngăn nổi đà suy vi của Tây Sơn. Năm 1801, ông bị chúa Nguyễn Phúc Ánh bắt, đến tháng 2 Qúi Hợi 1802 bị đánh đòn ở Văn Miếu, sau mới được thả về.
Năm 1803, ông về Sài Gòn ở ẩn, đến năm 1814 ông vào Thiên Lộc, Hà Tĩnh dạy học, cho đến năm 1819 về quê an dưỡng, nơi ở đặt tên là Bảo Chân quán.
Ngày 20-2 Âm lịch, Nhâm Ngọ 1822 ông mất, thọ 72 tuổi.
Ông có các danh tác:
Nam trình tạp vịnh
Cảm trình kỉ hứng
Thanh Châu lữ hứng
Vân Sơn khiển hứng
Chinh phụ ngâm diễn âm
Cúc thu bách vịnh
Dụ âm văn tập
Dụ Am ngâm tập
Phan Huy Ích (1751 – 1822), tự Khiêm Thụ Phủ, Chi Hòa, hiệu là Dụ Am, Đức Hiên, là một viên quan của nhà Hậu Lê và cũng là một công thần của nhà Tây Sơn trong lịch sử Việt Nam.
Thân thế và học vấn
Ông tên thật là Phan Công Huệ, sinh ngày 12 tháng Chạp năm Canh Ngọ (tức 9 tháng 1 năm 1751) ở làng Thu Hoạch, huyện Thiên Lộc, phủ Đức Quang, trấn Nghệ An, (nay thuộc xã Thạch Châu, huyện Lộc Hà, tỉnh Hà Tĩnh). Do kiêng húy của Tuyên phi Đặng Thị Huệ, về sau ông đổi tên là Huy Ích.
Ông là con trai đầu của Tiến sĩ Phan Huy Cận (hay Cẩn, về sau đổi thành Phan Huy Áng). Thuở nhỏ, ông sống và học tập tại làng Thu Hoạch, đến năm 20 tuổi, năm 1771, ông thi đỗ Giải nguyên tại trường thi Nghệ An. Trước đó, năm 1753, cha ông là Phan Huy Cận cũng đỗ Giải nguyên tại trường thi Hương này.
Sau khi đỗ Giải nguyên, ông được triều đình thu dụng và bổ nhiệm một chức quan nhỏ tại trấn Sơn Nam. Ông trở thành học trò của Ngô Thì Sĩ, được thầy mến tài và gả con gái cho.
Năm 1775, ông cùng người anh vợ là Ngô Thì Nhậm dự thi Hội và cùng đỗ Tiến sĩ. Khoa này có 18 tiến sĩ, và Phan Huy Ích đỗ Hội nguyên Tiến sĩ, đứng đầu số đó. Trước đó, vào năm 1754, cha ông cũng từng đỗ Hội nguyên Tiến sĩ như thế.
Quan nghiệp với nhà Lê
Năm 1776, ông tiếp tục thi đỗ kỳ thi Ứng chế và được triều đình bổ làm Hàn lâm thừa chỉ, rồi làm Đốc đồng tỉnh Thanh Hóa, trông coi việc an ninh. Năm 1777, ông được lệnh mang ấn kiếm, sắc phong tước Cung quận công của vua Lê ban cho Nguyễn Nhạc, nhưng khi vào đến Phú Xuân, tướng Phạm Ngô Cầu trấn giữ Phú Xuân cản giữ ông lại, sai Nguyễn Hữu Chỉnh đi vào Quảng Nam phong cho Nguyễn Nhạc. Sau đó, ông được thăng Hiến sát sứ Thanh Hóa, trông coi việc xét xử và luật pháp.
Cuối năm 1787, quân Tây Sơn ra Bắc Hà lần thứ hai. Lê Chiêu Thống chạy sang Trung Quốc cầu cứu. Phan Huy Ích bỏ lên Sài Sơn (Sơn Tây), chấm dứt 14 năm làm quan với chính quyền vua Lê - chúa Trịnh.
Công thần triều Tây Sơn
Tháng 5 năm 1788, Nguyễn Huệ ra Bắc, xuống chiếu cầu hiền. Phan Huy Ích cùng Ngô Thì Nhậm, Đoàn Nguyên Tuấn, Nguyễn Thế Lịch (có tên khác là Nguyễn Gia Phan) ra hợp tác với Tây Sơn. Phan Huy Ích được phong làm Tả thị lang Bộ Hộ.
Sau cuộc hành quân phá quân Thanh, mùa xuân năm Kỷ Dậu, 1789, của Quang Trung, ông phụ trách công việc ngoại giao. Cuối tháng 2 năm 1790, Phan Huy Ích cùng với đại tư mã Ngô Văn Sở được cử trong phái đoàn do Phạm Công Trị đóng giả vua Quang Trung dẫn đầu sang Trung Quốc mừng vua Càn Long 80 tuổi.
Năm 1792, về nước, được thăng Thị trung ngự sử ở tòa Nội các rồi Thượng thư bộ Lễ. Cũng trong năm này, vua Quang Trung mất. Ông cố gắng giúp đỡ vua trẻ Quang Toản, nhưng không ngăn nổi đà suy vi của Tây Sơn.
Công nghiệp cho hậu thế
Mùa hạ năm 1802, quân Nguyễn Ánh ra Bắc. Ông bị bắt cùng với Ngô Thì Nhậm, Nguyễn Thế Lịch, cả ba đều bị đánh đòn trước Văn Miếu. Năm 1814 ông về quê làng Thu Hoạch dạy học và sau đó lại ra Sài Sơn an dưỡng. Theo các nhà nghiên cứu, trong thời gian này, ông hoàn chỉnh bản dịch Chinh phụ ngâm (tác giả Đặng Trần Côn), mà người diễn Nôm đầu tiên là Đoàn Thị Điểm.
Ông mất ngày 20 tháng Hai năm Nhâm Ngọ (tức 13 tháng 3 năm 1822) tại quê nhà.
Gửi bình luận:
Click here to cancel reply
Xuân Diệu
Xuân Diệu
Võ Thị Tần
Võ Thị Tần
Võ Thị Hợi
Võ Thị Hợi
Võ Thị Hà
Võ Thị Hà
Trần Trọng Kim
Trần Trọng Kim
Trần Thị Rạng
Trần Thị Rạng
Trần Thị Hường
Trần Thị Hường
Trần Phú
Trần Phú
Phan Huy Thực
Phan Huy Thực
Phan Huy Ôn
Phan Huy Ôn
Phan Huy Chú
Phan Huy Chú
Phan Đình Phùng
Phan Đình Phùng
Phan Đình Giót
Phan Đình Giót
Nguyễn Thị Xuân
Nguyễn Thị Xuân
Nguyễn Thị Nhỏ
Nguyễn Thị Nhỏ
%20%20Danh%20s%C4%A9%20cu%E1%BB%91i%20%C4%91%E1%BB%9Di%20H%E1%BA%ADu%20Lê,%20làm%20vi%E1%BB%87c%20d%C6%B0%E1%BB%9Bi%20tr%C6%B0%E1%BB%9Bng%20chúa%20Tr%E1%BB%8Bnh.%20Ông%20c%C5%A9ng%20là%20m%E1%BB%99t%20công%20th%E1%BA%A7n%20c%E1%BB%A7a%20nhà%20Tây%20S%C6%A1n.%20%20Phan%20Huy%20Ích%20sinh%20ra%20n%C4%83m%201750%20%E1%BB%9F%20làng%20Thu%20Ho%E1%BA%A1ch,%20huy%E1%BB%87n%20Thiên%20L%E1%BB%99c,%20tr%E1%BA%A5n%20Ngh%E1%BB%87%20An,%20nay%20là%20xã%20Th%E1%BA%A1ch%20Châu,%20huy%E1%BB%87n%20Th%E1%BA%A1ch%20Hà,%20t%E1%BB%89nh%20Hà%20T%C4%A9nh;%20v%E1%BB%9Bi%20tên%20hi%E1%BB%87u%20là%20D%E1%BB%A5%20Am,%20c%C5%A9ng%20có%20t%E1%BB%B1%20là%20Chi%20Hòa,%20hi%E1%BB%87u%20%C4%90%E1%BB%A9c%20Hiên.%20%20N%C4%83m%201771,%20ông%20%C4%91%E1%BB%97%20gi%E1%BA%A3i%20nguyên%20tr%C6%B0%E1%BB%9Dng%20thi%20Ngh%E1%BB%87%20An.%20N%C4%83m%201775,%20%C4%91%E1%BB%97%20h%E1%BB%99i%20nguyên,%20ông%20%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c%20b%E1%BB%95%20làm%20Hàn%20lâm%20th%E1%BB%ABa%20ch%E1%BB%89,%20r%E1%BB%93i%20làm%20%C4%90%E1%BB%91c%20%C4%91%E1%BB%93ng%20t%E1%BB%89nh%20Thanh%20Hóa,%20trông%20coi%20vi%E1%BB%87c%20an%20ninh.%20%20N%C4%83m%201777,%20làm%20%C4%90%E1%BB%91c%20%C4%91%E1%BB%93ng%20Thanh%20Hóa,%20sau%20v%E1%BB%81%20tri%E1%BB%81u%20làm%20Thiêm%20sai%20tri%20hình%20%E1%BB%9F%20ph%E1%BB%A7%20chúc%20Tr%E1%BB%8Bnh,%20thay%20Ph%E1%BA%A1m%20Nguy%E1%BB%85n%20Du.%20T%E1%BB%AB%20sau%20n%C4%83m%201780,%20ông%20chán%20ghét%20chúa%20Tr%E1%BB%8Bnh%20vua%20Lê,%20m%E1%BA%A5y%20l%E1%BA%A7n%20cáo%20b%E1%BB%87nh%20xin%20v%E1%BB%81%20h%C6%B0u%20%C4%91%E1%BB%81u%20không%20%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c%20ch%E1%BA%A5p%20nh%E1%BA%ADn.%20%20N%C4%83m%201788,%20Nguy%E1%BB%85n%20Hu%E1%BB%87%20ra%20B%E1%BA%AFc,%20xu%E1%BB%91ng%20chi%E1%BA%BFu%20c%E1%BA%A7u%20hi%E1%BB%81n.%20Phan%20Huy%20Ích%20cùng%20Ngô%20Thì%20Nh%E1%BA%ADm,%20%C4%90oàn%20Nguyên%20Tu%E1%BA%A5n,%20Nguy%E1%BB%85n%20Th%E1%BA%BF%20L%E1%BB%8Bch%20ra%20h%E1%BB%A3p%20tác%20v%E1%BB%9Bi%20Tây%20S%C6%A1n.%20Phan%20Huy%20Ích%20%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c%20phong%20làm%20T%E1%BA%A3%20th%E1%BB%8B%20lang%20B%E1%BB%99%20H%E1%BB%99.%20%20%C4%90%E1%BA%A7u%20n%C4%83m%20Canh%20Tu%E1%BA%A5t%201790,%20ông%20nh%E1%BA%ADn%20l%E1%BB%87nh%20vua%20Quang%20Trung%20cùng%20s%E1%BB%A9%20b%E1%BB%99%20sang%20nhà%20Thanh,%20%C4%91i%20cùng%20có%20con%20trai%20vua%20Quang%20Trung%20là%20Nguy%E1%BB%85n%20Quang%20Thùy,%20Ngô%20V%C4%83n%20S%E1%BB%9F%20%C4%90ô%20%C4%91%E1%BB%91c%20Nguy%E1%BB%85n%20Du%E1%BA%ADt..%20%20N%C4%83m%201792,%20v%E1%BB%81%20n%C6%B0%E1%BB%9Bc,%20%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c%20th%C4%83ng%20Th%E1%BB%8B%20trung%20ng%E1%BB%B1%20s%E1%BB%AD%20%E1%BB%9F%20tòa%20N%E1%BB%99i%20các.%20C%C5%A9ng%20trong%20n%C4%83m%20này,%20vua%20Quang%20Trung%20m%E1%BA%A5t.%20Ông%20c%E1%BB%91%20g%E1%BA%AFng%20giúp%20%C4%91%E1%BB%A1%20vua%20tr%E1%BA%BB%20Quang%20To%E1%BA%A3n,%20nh%C6%B0ng%20không%20ng%C4%83n%20n%E1%BB%95i%20%C4%91à%20suy%20vi%20c%E1%BB%A7a%20Tây%20S%C6%A1n.%20N%C4%83m%201801,%20ông%20b%E1%BB%8B%20chúa%20Nguy%E1%BB%85n%20Phúc%20Ánh%20b%E1%BA%AFt,%20%C4%91%E1%BA%BFn%20tháng%202%20Qúi%20H%E1%BB%A3i%201802%20b%E1%BB%8B%20%C4%91ánh%20%C4%91òn%20%E1%BB%9F%20V%C4%83n%20Mi%E1%BA%BFu,%20sau%20m%E1%BB%9Bi%20%C4%91%C6%B0%E1%BB%A3c%20th%E1%BA%A3%20v%E1%BB%81.%20%20N%C4%83m%201803,%20ông%20v%E1%BB%81%20Sài%20Gòn%20%E1%BB%9F%20%E1%BA%A9n,%20%C4%91%E1%BA%BFn%20n%C4%83m%201814%20ông%20vào%20Thiên%20L%E1%BB%99c,%20Hà%20T%C4%A9nh%20d%E1%BA%A1y%20h%E1%BB%8Dc,%20cho%20%C4%91%E1%BA%BFn%20n%C4%83m%201819%20v%E1%BB%81%20quê%20an%20d%C6%B0%E1%BB%A1ng,%20n%C6%A1i%20%E1%BB%9F%20%C4%91%E1%BA%B7t%20tên%20là%20B%E1%BA%A3o%20Chân%20quán.%20%20Ngày%2020-2%20Âm%20l%E1%BB%8Bch,%20Nhâm%20Ng%E1%BB%8D%201822%20ông%20m%E1%BA%A5t,%20th%E1%BB%8D%2072%20tu%E1%BB%95i.%20%20Ông%20có%20các%20danh%20tác:%20%20 %20%20%EF%80%AD%20Nam%20trình%20t%E1%BA%A1p%20v%E1%BB%8Bnh%20%20%EF%80%AD%20C%E1%BA%A3m%20trình%20k%E1%BB%89%20h%E1%BB%A9ng%20%20%EF%80%AD%20Thanh%20Châu%20l%E1%BB%AF%20h%E1%BB%A9ng%20%20%EF%80%AD%20Vân%20S%C6%A1n%20khi%E1%BB%83n%20h%E1%BB%A9ng%20%20%EF%80%AD%20Chinh%20ph%E1%BB%A5%20ngâm%20di%E1%BB%85n%20âm%20%20%EF%80%AD%20Cúc%20thu%20bách%20v%E1%BB%8Bnh%20%20%EF%80%AD%20D%E1%BB%A5%20âm%20v%C4%83n%20t%E1%BA%ADp%20%20%EF%80%AD%20D%E1%BB%A5%20Am%20ngâm%20t%E1%BA%ADp%20',%20'https://ditichlichsuvanhoa.com/upload/danhnhan/Phanhuyich.jpg',%20800,%20500)){kind=link}