CHÙA HANG

1. Tên di tích: Chùa Hang
2. Loại công trình: Chùa trong hang
3. Loại di tích: Thắng cảnh quốc gia
4. Quyết định: Đã xếp hạng di tích cấp quốc gia theo quyết định số 07/1999/QĐ- BVHTT ngày 26 tháng 02 năm 1999.
5. Địa chỉ di tích: Thị trấn Chùa Hang, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên.
6. Tóm lược thông tin về di tích
Chùa Hang (Kim Sơn Tự) được lấy đặt tên cho thị trấn Chùa Hang, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. Chùa Hang nằm ở trung tâm thị trấn Chùa Hang, cách thành phố Thái Nguyên 3km đi về phía Bắc, bên trái Quốc lộ 1B, hướng Thái Nguyên đi Đồng Đăng - Lạng Sơn.
Sách “Dư địa chí” của Nguyễn Trãi ở thế kỉ XV có ghi: núi đá Chùa Hang là núi Hoá Trung (núi nghiên), còn theo sách “Đại nam nhất thống chí” về triều nhà Nguyễn thì có ghi: núi Chùa Hang gọi là núi Long Tuyền vì trong lòng hang có suối Long Tuyền đi ngầm về hướng Tây – Nam, chảy ra cách chùa chừng hơn 500m thì có một ngách phun lên thành một vũng to tròn sâu, quanh năm nước tràn đầy trong mát và được gọi là giếng Mắt Rồng. Di tích thắng cảnh Chùa Hang có 3 ngọn núi đá lớn độc lập trên một vùng đất bằng phẳng, ngọn ở giữa tên là “Huyền Vũ” hai bên là ngọn “Thanh Long” – “Bạch Hổ”, ba ngọn núi uy nghi đứng kề nối nhau bởi dải yên ngựa chạy dài chừng 1000m, từ phía Tây nhìn vào 3 ngọn xếp hình tay ngai uy nghi, bề thế trầm mặc nhìn xuống dòng sông Cầu hiền hoà thơ mộng.
Căn cứ các văn bản lịch sử và các văn bia cổ trên vách đá trong hang thì Chùa Hang còn có tên gọi là “Tiên Lữ Động”, gắn với một huyền thoại được lưu truyền trong dân gian là: Trên núi Chùa Hang thường có các vị tiên xuống dạo chơi, đánh cờ và tắm mát ở giếng Mắt Rồng, trong đó có nàng tiên thứ Bảy vì yêu người, mến cảnh nơi đây mà đã phạm vào luật tiên giới nên bị Ngọc Hoàng nổi giận đẩy vào hang vắng cấm không cho về thiên cung nữa, cho nên động trong núi mang tên “Tiên Lữ Động”.
“Chùa Hang cảnh sắc đẹp thay
… Ngày xưa tiên xuống đây chơi
Yêu người mến cảnh đường mây quên về
Ngọc Hoàng nổi giận, chiếu phê
Đẩy vào hang vắng cấm về thiên cung…”
    Tương truyền “Chùa Hang – Kim Sơn Tự” có từ thời nhà Lý thế kỉ XI, chuyện rằng: Vào một buổi sáng mùa xuân năm Nhâm Tuất, Vua Lý Thánh Tông thức dậy đã kể lại cho Nguyên Phi Ỷ Lan nghe chuyện đêm qua trong giấc mộng được Phật dắt lên vùng đất địa linh ở Đồng Hỷ Thái Nguyên. Bà Nguyên Phi Ỷ Lan lập tức thực hiện chuyến kinh lí Thái Nguyên, quả nhiên bà thấy nơi đây phong cảnh hữu tình, núi non kì vĩ, hang động rộng lớn bèn cho xây dựng chùa ở trong hang để thờ Phật và có lẽ “Kim Sơn Tự” được ra đời từ đây nhưng nhân dân trong vùng thường gọi nôm là Chùa Hang.
Chùa Hang – Kim Sơn Tự là một di tích thắng cảnh đẹp vào bậc nhất của Thái Nguyên, núi Chùa Hang, Động Tiên Lữ có thế phong thuỷ đẹp, là chốn địa linh, cảnh quan tĩnh lặng, thơ mộng như một bức tranh thuỷ mạc đã làm say đắm tâm hồn của nhiều danh nhân sĩ phu thuộc hàng “Tao nhân mặc khách” của nhiều thời đại từ thời Lê sơ đến hậu Nguyễn, hiện vẫn còn nhiều văn bia thơ phú bằng chữ Hán khắc trên vách hang ca ngợi cảnh đẹp thiên tạo vô song. Năm Đinh Tỵ 1947, niên hiệu Hồng Đức đời vua Lê Thánh Tông, có hai danh sỹ Vũ Quỳnh và Đặng Nghiệm khi đến chiêm bái cảnh chùa cảm kích trước cảnh đẹp thiên nhiên hùng vĩ, đã sáng tác hai bài thơ khắc lên vách đá trong hang. Đến năm 1859 đời vua Tự Đức nhà Nguyễn có “Thi Thánh” Cao Bá Quát du ngoạn đến đây, cũng quá ngạc nhiên trước cảnh đẹp, cảm động thành thi hứng ông đã viết bài thơ khắc lên núi đá, tất cả vẫn còn được giữ nguyên vẹn tới bây giờ.
Chùa Hang không chỉ là thắng tích, là nơi để nhân dân địa phương sinh hoạt tín ngưỡng mà còn là một hậu tuyến vững chắc cho tỉnh Thái Nguyên trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ. Với lợi thế nằm sâu trong núi, Chùa Hang đóng vai trò như một căn cứ địa vững chắc của cách mạng, với lòng hang sâu, rộng, tương đối bằng phẳng có lúc là nơi bộ đội trú quân, khi làm trạm cấp cứu, lúc lại làm bệnh viện dã chiến để cứu chữa cho bộ đội và nhân dân trong vùng, cũng có khi là trường học sơ tán… Chiến tranh đã qua đi, nhưng những cống hiến của Chùa Hang với công cuộc cách mạng của dân tộc vẫn còn đó và mãi trường tồn.
Càng ngày khách thập phương tới vãng cảnh, lễ bái càng thêm đông vui, nhất là vào ngày 20 tháng giêng hàng năm Chùa Hang lại tổ chức lễ hội lớn để cầu may cầu phúc cho nhân dân và phật tử xa gần và các trò chơi dân gian đa văn hoá đã tạo nên những nét đặc sắc riêng của lễ hội Chùa Hang và đã thực sự đi vào đời sống văn hoá tinh thần của nhân dân tỉnh Thái nguyên.
Để giữ gìn và phát huy giá trị văn hoá ấy, góp phần làm giàu có thêm kho tàng di sản văn hoá Việt Nam, ngày 27 tháng 6 năm 2011, UBND tỉnh Thái Nguyên ra quyết định phê duyệt quy hoạch trùng tu xây dựng Chùa Hang với tổng diện tích là 8,2 ha. Trong tương lai không xa Chùa Hang – Kim Sơn Tự sẽ trở thành một quần thể di tích lịch sử, một thắng cảnh và văn hoá tâm linh đặc sắc của Tỉnh Thái Nguyên.