Nguyễn Gia Thiều

Nguyễn gia Thiều (Tân Dậu 1741-Kỉ Dậu 1789)

Danh sĩ đời Lê Hiển Tông, hiệu Tân Trai, Hi Tôn Tử, Như Ý Thiền, Siêu Chân, Tân Thị Viện Tử, Sơn Thủy Nhân Hoa, cháu Siêu Quận Công Nguyễn Gia Châu, con Đạt Võ Hầu Nguyên Gia Ngô (nhiều sách ghi là Nguyễn Gia Cư) và Quận chúa Quỳnh Liên Trịnh Thị Ngọc Tuân (con chúa Trịnh Cương). Sinh ngày 6-2 Tân Dậu (nhằm ngày 22-3-1741). Quê ở xã Liễu Ngạn, huyện Siêu Loại, xứ Kinh Bắc (nay là tỉnh Bắc Ninh).

Ông nổi tiếng cả về văn, triết, sử, mà cũng thông hiểu âm nhạc, hội hoạ, kiến trúc. Về nhạc ông có các bản:

 

- Sơn trung âm

- Sở từ điệu.

/

Về hội họa, ông có bức tranh hoành tráng:

 

 

Về kiến trúc ông được chúa Trịnh giao cho việc trang hoàng phủ chúa và điều khiển xây tháp chùa Thiên Tích.

Trên đường công danh, từ 18 tuổi (Kỉ Mão 1759) ông làm Hiệu úy, Quân trung mã tả đội, năm 22 tuổi, thăng Chỉ huy Thiêm sự, đến 26 tuổi thăng Chỉ huy Đồng tri, rồi 30 tuổi làm Tổng binh, được phong tước Ôn Như Hầu nhưng ông chán trường công danh trước cảnh loạn li thường diễn ra ở thời đó.

Năm 29 tuổi ông làm Đô chỉ huy sứ, sau đó có lệnh điều động đi trấn thủ Hưng Hóa. Cho đến khi nghĩa quân Tây Sơn dấy lên, đánh đổ vua Lê, chúa Trịnh, ông bỏ trốn lên Sơn Tây, tạm trú nơi nhà con rể là Nguyễn Điều (anh ruột Nguyễn Du), rồi lánh thân ở vùng núi Hưng Hóa.

Khi vua Quang Trung lên ngôi, có cho người trưng triệu ông. Bất đắc dĩ ông phải về Kinh, nhưng không chịu làm việc, suốt ngày say rượu, giả cuồng.

Đối với họ Trịnh, ông gọi chúa Trịnh Doanh là cậu ruột, và là con cô con cậu với chúa Trịnh Sâm. Vợ ông là con gái trưởng của quan Chưởng phủ sự, Đại tư đồ Bùi Thế Đạt. Gia đình quyền quý, thân thế vẫn được trọng vọng.

Ngày 9-5 Mậu Ngọ, nhằm 26-6-1789 ông mất hưởng dương 57 tuổi. Thơ văn ông chỉ còn vài bài chữ Nôm: Cung oán ngâm khúc, Tứ trai thi tập (Tân trai Nguyễn Gia Thiều, Kì Trai Nguyễn Gia Cơ, Hòa Trai Nguyễn Gia Diễm và Thanh Trai Nguyễn Gia Chu), Tiền hậu thi tập, Tây Hồ thi tập,…

Nguyễn Gia Thiều sinh ngày 5 tháng 2 năm Tân Dậu, tức ngày 22 tháng 3 năm 1741, cuối thời vua Lê chúa Trịnh, ở làng Liễu Ngạn, tổng Liễu Lâm, huyện Siêu Loại, phủ Thuận Thành, xứ Kinh Bắc, nay là làng Liễu Ngạn, xã Ngũ Thái, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh. Ông xuất thân trong một gia đình đại quý tộc, có nhiều người làm tướng, làm quan cho triều đình.

Ông nội Nguyễn Gia Thiều là Nguyễn Gia Châu, một võ quan nhưng thông kinh sử được phong tước công. Cha của Nguyễn Gia Thiều là Nguyễn Gia Cư, một võ quan cao cấp được phong tước hầu. Mẹ của ông là quận chúa Quỳnh Liên, con gái chúa Trịnh Cương. Nguyễn Gia Thiều gọi chúa Trịnh Doanh đang cầm quyền lúc bấy giờ là cậu ruột, và là anh em họ với chúa Trịnh Sâm. Vợ của Nguyễn Gia Thiều là con gái trưởng của quan Chưởng phủ sư Đại tư đồ Bùi Thế Đạt.

Vì gia đình bên ngoại thuộc họ nhà chúa, nên từ lúc lên năm, sáu tuổi Nguyễn Gia Thiều đã được vào học trong phủ chúa. Năm 1759 khi mới 18 tuổi, ông giữ chức Hiệu úy, quản Trung mã tả đội. Sau đó ông làm chỉ huy Thiêm sự, năm 1782 thăng Tổng binh coi giữ xứ Hưng Hóa. Nguyễn Gia Thiều là một người rất được chúa Trịnh tin dùng. Vì có công nên ông được phong tước hầu - Ôn Như Hầu. Các em của ông cũng lần lượt được phong tước hầu, tước bá, như Nguyễn Gia Thưởng là Thưởng Vũ Bá; Nguyễn Gia Xuyên là Du Lãnh Hầu.

Thời gian làm Tổng binh ở Hưng Hóa, mặc dù có công được khen thưởng, Nguyễn Gia Thiều vẫn thường hay bỏ về nhà riêng ở gần hồ Tây để vui chơi, làm thơ và cùng bạn bè bàn luận về triết học. Ông tự xưng là Hy Tôn tử và Như ý thiền, lấy biệt hiệu là Tân Thi viện tử và Sưu Nhân. Có người bảo giai đoạn này chúa Trịnh không còn tin ông như trước, mới đẩy ông đi trấn giữ Hưng Hóa, và Nguyễn Gia Thiều biết điều đó, nên ông chán nản bỏ về.

Năm 1786, khi Tây Sơn kéo quân ra Bắc diệt chúa Trịnh, Nguyễn Gia Thiều trốn lên miền núi xứ Hưng Hóa. Năm 1789, Nguyễn Huệ đánh thắng quân Thanh, lập ra triều Tây Sơn. Vua Quang Trung trọng người tài, thu dụng một số quan lại cũ của triều đình Lê - Trịnh, Nguyễn Gia Thiều được mời ra cộng tác, nhưng ông cáo bệnh từ chối. Nguyễn Gia Thiều về lại làng cũ, sống ở đấy cho tới khi mất vài ngày 9 tháng 5 Mậu Ngọ, tức ngày 22 tháng 6 năm 1798, thọ 57 tuổi.

Sự nghiệp văn học

Nguyễn Gia Thiều là người có sự hiểu biết sâu rộng về văn học, sử học và triết học. Ông còn tinh thông nhiều bộ môn nghệ thuật như âm nhạc, hội họa, kiến trúc, trang trí. Về âm nhạc, Nguyễn Gia Thiều sở trường các bài ca, bài tán, ông là tác giả các bản Sơn trung âm và Sở từ điệu. Về hội họa, ông có bức tranh lớn Tống sơn đồ, dâng vua xem được khen thưởng. Về kiến trúc, trang trí, ông là người được chúa Trịnh giao cho trông nom việc trang hoàn phủ chúa và điều khiển xây tháp chùa Thiên Tích. Các công trình nghệ thuật của Nguyễn Gia Thiều đến nay không còn được lưu lại.

Về sáng tác, Nguyễn Gia Thiều có hai tập thơ chữ Hán là Ôn Như thi tập, khoảng một nghìn bài, nhưng đã thất truyền. Những tác phẩm chữ Nôm, ngoài Cung oán ngâm khúc, ông còn có Tây hồ thi tập và Tứ trai thi tập, hiện cũng chỉ còn vài ba bài chép trong tập Tạp ký của Lý Văn Phức như Cảnh trong vườn và Miếng tình.

Nguyễn Gia Thiều tuy thuộc tầng lớp quý tộc, nhưng sống trong một thời kỳ nhiều biến động, loạn lạc. Tác phẩm Cung oán ngâm khúc của ông nói lên tâm trạng ai oán của một cung phi sống trong hoàng cung. Nhiều nhà phê bình đánh giá Cung oán ngâm khúc chịu ảnh hưởng bởi Chinh phụ ngâm của Đặng Trần Côn qua bản dịch của Đoàn Thị Điểm, từ thể loại ngâm khúc viết bằng song thất lục bát đến cách phát triển chủ đề cũng như bút pháp nghệ thuật.

Nguyễn Gia Thiều có nhiều con, trong số đó bốn người con đầu giỏi văn chương, có một tác phẩm chung là Tứ trai thi tập, gồm sáng tác của Tâm Trai - tức Nguyễn Gia Thiều, Kỷ Trai - Nguyễn Gia Cơ, Hoà Trai - Nguyễn Gia Diễm và Thanh Trai - Nguyễn Gia Chu.

Tên của ông được đặt cho một phố yên tĩnh, có nhiều biệt thự kiến trúc Pháp ở thủ đô Hà Nội, gần hồ Thiền Quang và ở nhiều thành phố khác của Việt Nam. Ở Hà Nội, có một ngôi trường trung học phổ thông khá nổi tiếng được vinh dự mang tên danh nhân Nguyễn Gia Thiều, nơi này Tổng bí thư đương nhiệm của Đảng Cộng sản Việt Nam Nguyễn Phú Trọng đã từng học tập. Ngoài ra, ở quận Tân Bình, Thành phố Hồ Chí Minh cũng có một trường Trung học cơ sở mang tên Nguyễn Gia Thiều. Đây cũng là một trường khá nổi tiếng về học lực của học sinh.

Share on Facebook 0 người thích - Thích