ĐỀN THỜ NGUYỄN XÍ

 

1.    Tên di tích: Đền thờ Nguyễn Xí
2.    Loại công trình: Đền 
3.    Loại di tích: Lịch sử kiến trúc nghệ thuật
4.    Quyết định: Đền thờ Nguyễn Xí được xếp hạng di tích lịch sử cấp Quốc gia theo quyết định số 34 VH/QG ngày 10/01/1990 
                             Di tích lịch sử cấp quốc gia theo quyết định số 74/2006/QĐ-BVHTT  ngày 28 tháng 9 năm 2006 của Bộ trưởng Bộ văn hóa thông tin
5.    Địa điểm: xã Nghi Hợp, huyện Nghi Lộc, Nghệ An
6.    Thông tin về di tích:
       Nguyễn Xí sinh năm Đinh Sửu (1397). Mới lên chín tuổi đã mồ côi cả cha lẫn mẹ trong vòng không đầy một năm. Anh phải đem ra Lam Sơn ở với Lê Lợi. Được Lê Lợi giao việc nuôi dạy khoảng 100 con chó săn, tài nuôi dạy chó của Nguyễn Xí đã được Lê Lợi cho là sự báo hiệu năng khiếu chỉ huy quân lính kiệt xuất về sau và đã trở thành huyền thoại được sử sách ghi chép lại bao đời nay.
       Thuở ấy giặc Minh xâm chiếm nước ta, Lê Lợi từ đất Lam Sơn phất cờ khởi nghĩa. Ngay từ đầu, anh em Nguyện Biện Nguyễn Xí đã có mặt và Nguyễn Biện đã sớm hy sinh trong dịp theo Lê Lai liều mình cứu chúa, sau ngày giải phóng được truy phong Thái Phó Nghiêm quận công. Còn Nguyễn Xí tiếp tục chiến đấu và trở thành một trong số tướng lĩnh tài ba nhất của phong trào khởi nghĩa Lam Sơn. Trong các chiến công vang dội như: Trận Bồ Đằng "sấm vang chớp giật", Trận Trà Lân "trúc chẻ tre bay", Trận Khả Lưu, trận Bồ Ái, trận giải phóng một vùng đất rộng lớn từ Thanh Hoá đến Thuận Hoá, cuộc vây giải ở thành Đông quan, trận Chúc Động, Tốt Động, trận Xương Giang ... đều có vai trò xuất sắc của Nguyễn Xí. Chính vì thế mà sau ngày đại thắng, trong đợt phong thưởng đầu tiên gồm 9 bậc, Nguyễn Xí ở bậc thứ 5
       Nguyễn Xí không chỉ là một vị tướng có công lao to lớn trong phong trào giải phóng dân tộc mà còn trong công cuộc kiến thiết phát triển đất nước ở buổi đầu của thời đại Lê Sơ. Ngài là một vị đại thần thờ bốn triều vua: Lê Thái Tổ, Lê Thái Tông, Lê Nhân Tông, Lê Thánh Tông, làm phụ chính cho hai vua: Lê Thái Tông, Lê Nhân Tông. Với Nguyễn Xí, phò Vua chính là phò nước, phò dân.
Khu đền được khởi công theo lệnh của Vua Lê Thánh Tông vào năm (1467) tức là hai năm sau khi Nguyên Xí qua đời, ngôi đền thờ Cương Quốc Công đã được xây dựng nguy nga với đủ Thượng – trung - hạ điện theo kiến trúc thời Lê.
        Đền thờ Cương Quốc Công Nguyễn Xí diện tích gồm khu vực I (phần đền thờ) dài 137 mét, rộng 61 mét. Khu vực II (phần đất trồng cây ăn quả chung quanh đền dài 184 mét, rộng 96 mét). Khu đền, mặt trước hướng về phương nam. Mặt sau là phương bắc, xung quanh là một quần thể núi non gồm núi Mão, núi Gươm, núi Cồn Thông, núi Voi là điểm tựa, trông thật hùng vĩ và khoảng đạt.
       Nhưng sau đó trải qua binh hoả trong thời kỳ chiến tranh phong kiến Lê - Mạc, rồi Trịnh - Nguyễn, đền thờ đã bị thiêu huỷ có lúc chỉ trơ lại một số cây cột ở nhà thượng điện.
- Trải qua nhiều năm liên tục với 3 đợt trùng tu và xây dựng và gìn giữ lại đến ngày nay.
- Lần thứ nhất bắt đầu từ đầu thế kỷ hai mươi. Mùa xuân năm Canh Tý (1900) đến mùa hạ năm Nhâm Dần (1902) thì làm xong ngôi thượng điện ba gian lớp ngói xây tường.
-  Kế đó là đợt trùng tu quy mô và kéo dài trong nhiều năm thuộc thập kỷ XX do tộc trưởng Nguyễn Đình Luận và đặc biệt là quản tộc Nguyễn Huy Côn chỉ đạo.
- Năm 1926 lại tiếp tục trùng tu với nội dung: Xây công trình Nghi Môn tam quan, cột đại đăng, cầu vồng, khai hồ bán nguyệt. Mọi công việc được hoàn thành vào năm Mậu Thìn (1928). Năm (1933) đúc chuông. Trên chuông còn ghi dòng chữ ‘‘Bảo Đại bát niên Kỷ Đậu Mạnh Đông trù tạo‘‘ (Đúc vào đầu mùa đông năm Kỷ Đậu (1933), niên hiệu Bảo Đại thứ 8).
-  Khu đền còn lại một cách nguy nga tráng lệ với hôm nay, chính là sản phẩm của đợt trùng tu này. Sau này, vào năm 1985, cũng có trùng tu nhưng là chỉ với mấy cột trụ phía ngoài khu vực ‘‘Hoa Biểu‘‘.